Digwyddiadau

Bu mudiad pleidlais i fenywod trefnus yn gweithredu'n barhaus ym Mhrydain ers dros drigain mlynedd. Enillodd etholfraint rhannol ym 1918, a sicrhaodd hawliau pleidleisio cyfartal â dynion, o'r diwedd, ddeng mlynedd yn ddiweddarach. Nod yr arddangosfa hon yw rhoi cipolwg ar ran Cymru yn yr ymgyrch hir ac amlweddog hon, lle y ceisia'r ffotograffau, y delweddau a'r arteffactau ddangos rhai o'i brif elfennau.

Defnyddir llun o Is-Iarlles y Rhondda fel canolbwynt yr arddangosfa, er i'r ymgyrch ddechrau beth amser cyn iddi hi ymwneud ynddo. Yn y blynyddoedd cyn i'r Rhyfel Byd Cyntaf ddechrau ym mis Awst 1914, roedd tri phrif sefydliad a fu'n arwain llu o strategaethau pwyso a phropaganda, a ddyrchafodd yr ymgyrch 'Pleidleisiau i Fenywod' yn fater pwysig ym maes gwleidyddiaeth Prydain.

Roedd yr aelodau o Undeb Cymdeithasol a Gwleidyddol Menywod Emmeline Pankhurst (WSPU, a sefydlwyd ym 1903), y 'suffragettes' enwog, yn dilyn strategaeth filwrol, gan gynnwys ymosodiadau cynyddol ar eiddo cyhoeddus a phreifat, a oedd yn aml yn arwain at arestio a charcharu gweithredwyr. Arweiniodd eu polisi o 'heclo' gwleidyddion (ac yn cynnwys David Lloyd George, yn benodol yng Nghymru) at brotestio ac anhrefn yn yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith ac at rai o'r ymosodiadau corfforol mwyaf difrifol ar ymgyrchwyr.

Ymwahanodd y Gynghrair Rhyddid i Fenywod (WFL) oddi wrth y WSPU ym 1907 a sefydlodd hunaniaeth benodol o wrthwynebiad sifil 'milwrol ond di-drais', drwy wneud pethau fel gwrthod talu trethi, a pheidio â chymryd rhan yng nghyfrifiad 1911.

O bell ffordd, roedd nifer fwyaf yr ymgyrchwyr, y 'suffragists', yn cefnogi'r Undeb Cenedlaethol Cymdeithasau Pleidleisiau i Fenywod (NUWSS) nad oeddent yn ymladd ond a oedd yn protestio'n ddi-drais a chyfreithlon, a ffurfiwyd o sefydliadau presennol ym 1897 ac a arweiniwyd gan Millicent Fawcett.

Ymgymerodd y tair cymdeithas, a nifer o sefydliadau llai eraill, gan gynnwys Undeb Pleidleisiau i Fenywod Cymric, â swm helaeth o waith propaganda, gan gynnal miloedd o gyfarfodydd cyhoeddus ym mhob cwr o'r wlad, gan rannu eu papurau newydd a llenyddiaeth arall (gan gynnwys rhai yn y Gymraeg), a chynnal ralïau enfawr yn Llundain, gan lobïo ASau.

Ni ddylid anghofio chwaith bod gwrthwynebiad pwerus a phenderfynol i'r bleidlais i fenywod – gan yr 'Antis', a ddaeth yn amlwg wrth i'r ymgyrch fynd yn ei blaen.

Ar ôl i'r Rhyfel Byd Cyntaf ddechrau ym mis Awst 1914, roedd ymgyrch y bleidlais i fenywod yn llai amlwg, gan fod y mwyafrif o suffragetiaid wedi troi eu golygon at gefnogi ymdrech y rhyfel. Er bod Emmeline Pankhurst ac arweinyddiaeth y WSPU wedi disodli eu cred o ran dim ymladd gyda militariaeth, bu grwpiau a sefydliadau llai yn chwarae rhan bwysig i  barhau i 'chwifio'r faner dros y bleidlais i fenywod' a, ddeng mis cyn diwedd y gwrthdaro (ym mis Chwefror 1918) rhoddwyd y bleidlais seneddol i fenywod am y tro cyntaf. Fodd bynnag, roedd y fuddugoliaeth yn un rhannol yn unig, gan fod y ddeddfwriaeth yn cyfyngu'r bleidlais i fenywod dros ddeg ar hugain oed a oedd yn gymwys o ran eu heiddo yn unig (tra bod pob dyn dros un ar hugain, neu hyd yn oed bedair ar bymtheg oed, os oeddent wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog yn gymwys). Parhaodd y frwydr felly am ddegawd arall, nes y cafwyd etholfraint gyfartal, ar yr un telerau â dynion, sef, 21 oed a heb amodau o ran eiddo, ym mis Gorffennaf 1928.

Mae rhan olaf yr arddangosfa yn rhoi rhywfaint o sylw i fenywod fel Aelodau Seneddol yn San Steffan (ers iddynt ddod yn gymwys i gael eu seddau yno, ym mis Hydref 1918) ac yn y Cynulliad Cenedlaethol yng Nghaerdydd (ers ei greu ym 1999).